Piaskownica i Glony czyli Dsb Refugium AS, Plenum i inne

Osobiscie uwazam, by zabrac sie za szkole DSB, poprawnie zalozyc a nastepnie dac zbiornikowi czerpac z niej pelnymi garsciami, nalezy zrozumiec podstawy wymagan najmniejszych organizmow. W tym widze klucz. Bez tego nawet najlepiej dobrany piach, pozyskane kultury bakterii i zwierzeta nie zaowocuja jak powinny. Chcialbym napisac ze to pigulka bo im bardziej brne w temat tma bardziej jestem zafascynowany i odnajduje co raz wiecej publikacji. Tekst polecam nie tylko tym co mysla powaznie o szkole DSB, ale rowniez tym o ktorych sie nie powiodlo.

Filtr piaskowy w akwarium morskim czyli DSB

WSTEP

Mimo ze w Polsce metoda DSB ogolnie “sie nie przyjela”, w ostaninch latach filtry te byly i nadal ciesza ogromna popularnoascia szczegolnie w Ameryce Polnocnej. Oddzielnie wydzielony filtr piaskowy jest w stanie w istotny sposob przyczynic sie do pomyslnego wzrostu i rozwoju pielegnowanych zwierzat, jak i redukcji nieporzadanych zwiazkow.

Niestety, tylko nieliczni akwarysci wiedza dlaczego filtrujaca warstwa piasku jest korzystna dla akwarium, a juz wogole rzadko mamy pojecie o tym jak taki filtr powinien poprawnie funkcjonowac.

Praktycznie na porzadku dziennym zwraca sie uawage na to ze akwrium morskie powinno byc miniaturowa replika rzeczywistej rafy kolarowej, czyli sztucznie stworzonym ekosystemem. Jednak wszyscy wiemy ze w naszych zbiornikach, ze wzgledu na ich rozmiar, ciezko odwzorowac srodowisko naturalne. Nie ma jednak watpliwosci ze jestesmy w stanie odtworzyc wiele procesow zachodzacych w srodowisku naturalnym.

Proces ten moze zachodzic pod warunkiem wlasciwie dobranych organizmow. Organizmy ktore pielegnujemy prawdowpodobnie wcale nie wiedza ze nie znajduja sie w sordowisku naturalnym. A w kazdym razie zyjac w naszych zbiornikach wykazuja potrzeby fizologiczne takie same jak w naturze. To moze nam pomoc zrozumiec panujace w zbiornuiku zaleznosci i wzajemne relacje oraz rozwiazywac problemy.

Mimo ze nasze akwaria, sa sztucznie stworzonym srodowiskiem, filtr piaskowy ze swoimi wszystkimi funkcjonojacymi komponentami zawsze bedzie pozostawal najmniej sztuczny.

Tu obowiazuja prawa natury, tu wszystko dziala na zasadzie skomplikowanych interakcji, na plaszczyznie fizjologicznej i bilogicznej. Niestety wiekszosc tych procesow przebiega w ukryciu i pozostaje niewdoczna dla akwarysty.

Bez tych procesow nasze zbiorniki po prostu nie moga poprawnie funkcjonowac, a zyjace w nich organizmy nie maja warunkow by sie prawidlowo rozwijac. Fakt ze jednak to czynia wynika przede wszystkim z tego ze z pomoca filtra piaskowego stworzenie dobrego, funkcjonalnego odpowiednika, bardzo zlozonego, naturanego biotopu jest niezwykle prosta.

ZASADA DZIALANIA DSB.

Filtr piaskowy zasadniczo skalda sie tylko z piasku. Piasek definuje sie jako luzne, niezwiazane spoiwem osady o wielkosci ziaren od 0,0625 do 2 mm. Osady o wiekszej granulacji sa nazywane zwirem, zas drobniejsze mulem i ziemia. Naturanie nie sa to jednak kategorie z ‘’rzeczywistego swiata gdzie przejscia sa zdecydowanie bardziej plynne’’. A poza tym nie mozna zapomniec ze osady wystepujace w danym ragionie odzwierciedlaja nie tylko historie jego uksztaltowania sie pod wzgledem geologicznym lecz rowniez jego rozwoj biologiczny.

Piasek ktory otacza rafe kolarowa moze sie skladac z wiel rozmaitych substancji. W poblizu wulkanicznych wysp wystepuja w nim np. skladniki lawy. Wiekszosc atoli kolarowych i raf przybrzeznych powstala wlasnie jako efekt aktywnosci wulkanow i z tego wzgledu w okolicach wielu raf duzo jest wulkanicznego piasku.

Z kolei rafy polozone w poblizu rzek lub tam gdzie do strefy brzegowej splukiwane sa duze ilosci wody z ladu, czesto wykazuja obecnosc piasku krzemowego lub innych osadow naniesionych z obszaru ladowego.

A poza tym piasek na kazdej rafie sklada sie przede wszystkim ze zawiazku wapnia, ktore pochodza z poddanych erozji szkieletow koralowcow, skupien wapnia tworzacych sie w lagunach oraz pozostalosci wapiennych szkielotow innych organizmow tj. Otwornice, malze i pakle.

Podstawowa chemiczma substancja budulcowa piasku wywiera naturalnie pewien wplyw na sklad rozwijajacej sie w nim biocenozy, ale decydujace znaczenie ma tu wielkosc ziaren. Do miejsc gdzie osady odnajdujemy zostaly naniesione przede wszystkim na wskutek oddzialywania pradow wody i udzrzen fal. Wprawdzie na ten proces transportu wplywa rowniez gestosc, czyli masa naniesionych czasteczek osadow, jednak zasadniczo mozna przyjac zalozenie ze czasteczki drobniejsze osadzaja sie tam gdzie wystepuje mniej intensywny ruch wody. W nastepstwie tego osady jakie znajdujemy w obrebie wysp koralowych sa miesznka strukturalnie zroznicowanych czasteczek wszelkich mozliwych rozmiarow.

Osady o wiekszej granulacji gromadza sie glownie w strefach wystepowania silniejszego ruch wody. Nalezy jednak zaznaczyc ze loklaizacja kazdej z warstw moze sie sezonowo zmieniac, zwlaszcza w strefach plywow i w tworzacych sie tam plycinach. Turysci ktorzy regularnie odwiedzaja te same rejony czesto sa zdumieni gdy za ktoryms razem przywybawja w to samo miejsce, ale o innej porze roku i zamiast zwyklej bialej piaszczystej plazy widza nagle skalisty teren pokryty brylkami wapieni. Ruchy wartstw osadow wystepuja takze w strefach glebszych wod, tyle ze tam sa zdecydowanie mniej intensywne. Ogolnie mozna powiedziec ze cecha charakterystyczna piaskowaych pokladow jest ich”ruchomosc”

CHARAKTERYSTYKA WARSTW OSADOW

Warstwy osadow mozna charakteryzowac w oparciu o razmite kryteria. Jednym z nich jest wspomniana juz wielkosc czasteczek, czyli granulacja, drugim – rozklad czasteczek poszczegolnych rozmiarow w zlozu. Czasem czastki o roznej wielksoci maga byc tak silnie wymieszane ze praktycznie nie spsob dostzrec “sortujacego “ odzialywania wody. Jesli natomiast wszystkie czasteczki warstwy osadow maja bardzo zblizona wielkosc mozna zalozyc iz przynajmniej okresowo ruch wody na dannym obszarze musi byc intensywny. Jesto bowiem czynnik ktory powoduje ze w okreslonym miejscu oszadzaja sie tylko czasteczki o okreslonej masie.

Kolejnym kryterium jest ilosc materii organicznej zawartej w osadach. W srod badanych przeze mnie osadow zdarzaly sie zloza w ktorych obciazenie organiczne bylio prtaktycznie zerowe, bywaly jednak takze i takie miejsca gdzie w pozbawionych zanieczyszczen osadach substancje organiczne stanowily 20% masy. Na obszarach o duzym zanieczyszczeniu zawartosci te moga byc jeszcze zdecydowanie wyzsze. Rozklad warstw osadow w zaleznosci od wielkosci czastek jest wlasciwoscoa krytyczna jesli chodzi o to jakie organizmy moga sie w danym substracie rozprzestrzeniac. Zwierzeta zyja na ziarnach i pomiedzy ziarnami piasku. Pojedyncze czasteczki moga byc dla nich np. za duze i zbyt ciezkie zeby je przemieszczac, albo odwrotnie: moga byc zbyt drobne aby nadawaly sie do budowy mieszkalnych kryjowek. Wilekosc czasteczek oraz stopien i przemieszania to takze podstawowe czyniki wplywajace na to w jakiej ilosci i jak daleko w gab zloza osadow moze przedostawac sie woda.

Wszystko to pokazuje, ze o tym jakie naturalne osady mozna znalezc w piasku, decyduje caly szereg czynnikow. Materia organiczna w jego zlozu moze pochodzic z rafy i przyleglych habitatow albo tez moze byc do niego splukiwna z ladu przez wode deszczowa. Plywy ruch fal i sztormy wiaza sie z energia kinetyczna oddzialujaca na piaskowe podloze. Wplyw na skupiska osadow maja takze zjawiska geologiczne skutkujace na przyklad zatapianiame lub wynurzanie sie z pod wody fragmenow wybrzezy. W przypadku zbiornika rafowego to akwarysta decyduje o tym jakie wartswy zostana wprowadzone jako podloze. Trzeba jednak pamietac ze – tak samo jak w naturze- rowniez i tu sytuacja bedzie sie rozwijac dynamicznie i moze tylko nieco inaczej niz w srodowisku naturalnym. Zarowno rozklad warstw o roznej granulacji jak i zawartosci substancji organicznych bedzie sie z biegeim czasu zmeiniac.

Zmiany rozkladu czasteczek o zroznicowanej wielkosci mozna najlepiej obserwowac w drobnoczasteczkowych warstwach wapiennych poniewaz tam z uplywem czasu postepuje process rozpuszczania zwiazkow wapnia, w efekcie czego czasteczki substrartu staja sie co raz mniejsze. W zbiornikach z niska twardoscia weglanowa dendencje do szybkiego rozpuszczania sie wykazuja przede wszystkim drobne czasteczki wapiennych osadow wapiennych zalegajace w powierzchnowych warstwach podloza. Rozne detrytofagi ( organizmy osado zerne) przepuszczaja te drobiny przez swoje uklady trawienne aby pozyskac bakterie i glony. Rowniez przy tej okazji pewna czesc wierzchniej , wapiennej warstwy osadow moze przechodzic w postac roztworu. Material organiczny jest deponowany na powierzchni takiego zloza, a nastepnie w formie czasteczek trafia w glab warstwy odsadow. W srod tych organicznych substancji czesto wystepuja rowneiz kompleksowe zwiazki grup funkcyjnych z metalami, w wielu przypadkach nierozpuszczalne i bardzo toksyczne. Do najistotniejszych przemian jakim podlegaja osady , nalezy jednak ta polegajaca na zmniejszaniu sie wielkosci ich czasteczek.

OSADY I WODA

Jesli chodzi o zachowanie sie wody w osadach (zarowno w naturze jak i w akwarium) to mozna tu wskazac kilka cech charakterystycznych. Trzeba wiedziec , ze woda nnie przemieszcze sia przez osady pasywnie- to byloby wrecz niemozliwe. Przestrzenie pomiedzy czastkami osadow sa po prostu zbyt male i stawaija ruchowi wody zbyt duzy opor. Jesli wiec woda nie jest pompowana przez substrat aktywnie, wowczas pomiedzy jego czasteczkami nie porusza sie praktycznie wcale. Do wymiany wody na calej glebokosci zloza osadow nie dochodci takze w drodze dyfuzji. Material ktory przyjal postac roztworu moze w prawdze dyfundowac z warstwy dennej, process ten zachodzi jednak w pomijalnie malym zakresie. W zasadzie jedyny bardziej znaczacy ruch wody w osadach jest generowany przez zyjace w nich organizmy. Ruch wody ponad zlozem piasku moze miec albo charakter przeplywu turbuletnego (jak przy dzialaniu pompu zanurzeniowej), albo laminarnego. Ruch turbuletny bedzie powodowal wpychanie pewnej ilosci woody pomiedzy ziarna na przestrzeni kilku milimetrow gornej warstwy piasku, natomiast przeplyw lamianrny nie wywola takiego efektu. Nawet w akwariach z wyjatkowo silnym przeplywem nie zapewni sie stalej wymiany wody (tej spomiedzy czasteczek zloza) z pelagialem, dopoki piasek nie bedzie fizycznie wzruszany. Wspomniany tu podzial przestrzeni wodnej w akwarium na dwie rozne strefy – te nad piaskiem i te w piasku- jest istotny dla funkjonalnosci fultra piaskowego.

BAKTERIE

Pasywna wymiana gazowa w dodze dyfuzji nie wszedzie przebiega jednakowo, zatem obecnosc bakteri prowadzi do powstawnia warstw rozniajcych sie miedzy soba zawartosci tlenu, a okreslonych jakos strefa aerobowa, anaerobowa i anoksyczna. Warstwa osodow aerobowa wykazuje zawartosc tlenu w przyblizeniu lub nawet dokladnie odpowiadajacej zawartosci tlenu w strefie pelagicznej lezacej powyzej zloza osodow. Jako anaerobowa okresla sie warstwe, w ktorej tlen jest wprawdzie jeszcze obecy ale w znaczniej mniejszej ilosci niz e pelagilu. Natomiast warstwa anoksyczna wogole nie zawiera wolnego rozpuszczonego tlenu. Ta ostatnia strefa bywa takze nazywana redukcyjna ( dla przeciwstawienia jej wlasciwosci wlasciwoscia warstw oksydacyjnych).

Gdyby w piaskowych osadach nie bylo zycia nie dochodziloby w nich rowniez do opisanego tu warstwowania. Jak juz bowiem wspomniano, warstwy powstaja w efekcie aktywnosci bakterii i mikrooragnizmow zyjacych na powierzchni czasteczek osadow i wypelnionych przestrzeni woda pomiedzy nimi.

Organizmy te, do procesow przemiany materii, potrzbuja tlenu obecnego w sordowisku. Ze wzgledu na duze jego zuzycie oraz z uwagi na slaby ruch wody ogolna wartosc tlenu szybko spada, az w koncu w otoczeniu wytwarzaja sie warunki anoksyczne, w ktorych sa w stanie zyc tylko okreslone szczepy bakterii.

Wprawdzie do osadow przez caly czas dyfunduje tlen z wody znajdujacy sie ponad ich zlozem, jednak process ten zachodzi bardzo powoli. Tak czy inaczej, gdyby zloze osadow bylo pozbawione zyjacych w nim oragnizmow, wtedy warstwa aerobowa i anaerobowa mialyby grubosc zaledwine kilku milimetrow i praktycznie tuz pod powierzchnia piasku panowalyby warunki anaoksyczne, czyli calkowicie beztlenowe.

Z taka sytuacja mamy doczynienia w osadach o szc5zegolnie wysokiej procentowej zawartosci skladnikow organicznych lub w osadach zawierajacych toksyczne domieszki. Najczesciej takie zloza spotyka sie na silnie zanieczyszczionych terenach, jadnak czaem tego typu strefy moga sie tworzyc takze z przyczyn calkowieci naturanych.

ORGANIZMY I OSADY

Tym, co sprawia ze filtr DSB moze byc tak przydatny w akwarium rafowym sa interakcje pomiedzy rozmaitymi organizmami zyjacymi w piasku. Bakterie, mikroglony, pierwiotniaki i niektore zwierzeta wyzsze sa tak drobne, ze moga zyc na ziarnach piasku. Dla nich nie istnije cos takiego jak zloze piasku-ich swiat ogranicza sie do jego pojedynczego ziarenka. I wlasciw na tej plaszczyzne bierze swoj poczatek lancuch pokarmowy, ktorego piwerwsza ogniwo stanowia bakterie I mikroalgi – jesli chodzi o rzad wielkosci, glownie sinice I okrzemki. Odzwyawiaja sie one przyswajajac ze srodowiska substancje rozpuszczone, a metabolism umozliwia im rozmnazanie sie. Bakterie I sinice wydzielaja do wody enzymy, ktore redukuja materie czasteczkowa do postaci, w ktorej moze byc asymilowana. Jezeli zas chodzi o fotosynteze, niezbedne do jej przebiegu jest swiatlo ktore w gornych wartswach osaduw zawsze jest obecne. Jego stosunkowo niewielka ilosc potzrebna do tego procesu zwykle dociera nawet do kilkudziesieciu centymetrow w glab piasku.

Sklad flory bakterii I mikroalgow ktora mozemy znalezc w pokladach piasku, jest uzalezniony od grubosci zloza, rodzaju wprowadzonych organizmow I zasobnosci w tlen. Jak juz wspomniano w gornych wartstwach DSB kroluja sinice I okrzemki, natiomiast w warstwach glebszych, anoksycznych dominuja bakterie beztlenowe. Pomiedzy nimi w wartstwie “przejsciowej” , osiedlaja sie populacje mieszane, ktorych sklad zalezy od dostepnosci pokarmu, wytepowania mechanicznych czynnikow zaklocajacych I od stopnia intensywnosci ruchu wody. Tworzace je organizmy zuzywaja dostepne w otoczeniu substancje odzywcze, ale oprocz tego stanowia takze element filtracji biologicznej w akwarium I same sa zrodlem pokarmu dla innych organizmow. Mozna wiec powiedziec, ze sa one czescia bardzo skomplikowanej sieci wzajemnych zaleznosci pomiedzy organizmami zasiedlajacymi zloze DSB. Wazna role w tym systemie odgrywaja zwierzeta, ktore zyja w powierzchniowej strefie DSB. Naleza do nie przezde wszystkim wieloszczety, slimaki I drobne skorupiaki, ktore prez wielu akwarystow nazywane sa “policja sanitarna”

SPECJALISCI

Wazna rzecza jest zrozumienie, ze roznorodnosc gatunkowa organizmow tworzacych ten system zaleznosci stanowi o jakosci, czyli sprawnosci jego funkconowania. Jedynie bardzo nieliczne organizmy morskie sa wszystkozerne, czyli zdolne do przyjmowania po prostu kazdego rodzaju pokarmu. Wiekszosc specjalizuje sie w okreslonym typie odzywiania, czy tez w okreslonej grupie pokarmow. Aby zagwarantowac , ze wszystkie nadajace sie do zuzytkowania substanecje zostana rzeczywiscie przetworzone, mikrofalna zyjaca w filtrze piaskowym musi byc silnie zroznicowana. Nalezy tez pamietac , ze wieksza czesc pokarmu podejmowanego przez dany organizm – a odnosi sie to do kazdej plaszczyzny lancucha pokarmowego – wcale nie staje sie czescia skladowa tegoz organizmu. Jako zelazna regule w ekologii przyjmuje sie to, ze w substancje wlasnego organizmu jest przeksztalcane okolo 10% zjadanego pozywienia. Czesc z pozostalych 90 % zostaje spalona czyli wykorzystana jako zrodlo energii. W efekcie tego procesu powstaje woda i CO2 przy czym dwutlenek wegla czesciowo uwalnia sie do zbiornika. Poniewaz w ten sposob jest przeksztalcanych wiele substancji , w sumie CO2 jest produkowany w takiej ilosci, ze pH w ciagu nocy istotnie spada. Jednak niektore substancje odzywcze sa zuzywane takze w innych procesach przemiany materii, przy ktorych powstaja produkty uboczne, takie jak zwiazki amonowe i fosforany, wydalane w przez zwierzeta w postaci uryny, lub przez cala powierzchnie ciala. Ale i te substancje stanowai jedynie maly ulamek lacznej masy podejmowanego pokarmu. Zdecydowana wiekszosc jest wydalana w postaci kalu. W srodowisku morskim chodzi przy tym niestrawne lub niestrawione fragmenty pokarmu , zmieszane z enzymami trawiennymi i bakteriami jelitowymi. Byc moze brzmi to malo apetycznie , jednak wlasnie cos takiego stanowi podstawowe zrodla pozywienia dla wielu organizmow zyjacych na rafie, w tym takze ryb i koralowcow.

Akwarysta , aby utrzymac pielegnowane przez siebie zwirzeta w dobrej kondycji, musi podawac im odpowiednie pozywienie. Jesli zbiornik jest dosc gesto obsadzony, ten sposob trafia do niego calkiem znaczna ilosc pokarmu. Niestey wieksza jego czesc nie zostaje spozytkowana przez zwierzeta, dla ktorych jest przeznaczony, lecz ulega przeksztalceniu w roztwory substancji odzywczych lub kal. A te z kolei musza zostac usuniete z systemu lub przeksztalcone w nieszkodliwe produkty. I dokladnie te procesy zachodza w wartstwie DSB. Przy udziale licznych organizmow, ktore zjadaja i na wlasny uzytek przetwarzaj substancje w kolejnych cyklach tak dlugo , az w koncu ich wartosc odzywcza spada do zera, albo do momentu, az wszystko przechodzi do postaci rozpuszconych gazow i ostatecznie ulatnia sie z wody. Proces ten rozpoczyna sie w gornej strefie warstwy piasku, gdzie miesoerne zwierzeta takie jak wieloszczetyy (np Linopheus ) lub slimaki (np. Nassarius) grzebia w poszukiwaniu resztek pokarm. Inne zwierzta zyjace w tej wartswie wyspecjalizowaly sie w spozywaniu pokarmow roslinnych. W naturze bylyby to przede wszystkim pozostalosci glonow lub trawy morskiej. W akwariach dochodza do teo rzesztki preparowanych pokarmow roslinnych. Ta grupa zwierzat jest w naszych zbiornikach najczesciej reprezentowana jest przez obunogi, kilku przedstawiciely teoretycznie wszystkozernych slimakow. (np . Illunassaobsoleta z morz strefy umiarkowanej lub niektore gatunki z rodzju strombus), a takze kilka rodzaju strzykw.

CYKL WYKORZYSTANIA SUBSTANCJI ODZYWCZYCH

Jedna z wlasciwosci zwierzat zyjacch w gornej wartswie osadow jest uwalanianie rozmaitych rozpuszczonych substancji odzywczych, ktore nastepnie wspomagaja rozwoj glonow. W przypadku akwariow chodzi tu przede wszystkim o okrzemki i fotosyntezujace bakterie (cyjanobakterie “glony zelowe”) W pewnych okolicznosciach tworza sie w ten spsob swoiste “lancuszki” wykorzytania substancji odzywczych. Drobne organizmy takie jak widlonogi ( Copepoda) czy malzoraczki (Ostracoda) zeskrobuja glony z ziaren piasku, zjadaja je i trawia, czesc w ten sposoob pozyskanej materii przyswajaja , ale wiekszosc z powrotem wydalaja w postaci roztwru sybstancji odzywczych. Ten roztwor substancji odzywczych wspomaga z kolej rozwoj nastepnych glonow. Oczywiscie po kazdym przejsciu przez ten cykl zawartosc substancji odzywczych staje sie nieco mniejsa, albo stawala by sie nieco mniejsza gdybysmy nie dostarczali do akwarium pokarmu. Z biegiem czasu glonozercy wprowadzaj do systemu dosc znaczne ilosci substancji odzywczych. Jednak nie wszystkie substancje odzywcze przyswojeone przez organizmy pozostaja w powierzchniowej wartswie naszego DSB. Sposrod zwierzat, ktore w tej strefie zeruja , wiele po posilkach wycofuje sie od razu do bezpieczniejszczych glebszych wartw podloza i dopiero tam trawi zjedzony pokarm i wydala pozostalosci. Inne zwierzeata, takie jak zyjace w swoich rurkach filtrujace (phyllochaetopterus) i drobniutkie wezowidla, wydalaja rozpusczone substancje odzywcze i pozostalosci po procesie trawienia pod powierzchnie filtrra piaskowego. Podejmuja one materie czasteczkowa z wody, a to znaczy ze funkjonuja jako kolumna sanitarna. W zasadzie so one niczym male , zywe, mechaniczne filtry.

Na powierzchni zdobywaja pokarm takze inne zwierzeta zyjace w glebszych warstwach substratu, takie jak wieloszczety z rodziny Cirratulidae. Efekt jest zawsze taki sam: Materia z wartwy powierzchnioowej jest transportiowna do glebszych rejonow. Substancje te wciaz jednak maja jakas wartosc odzywcza, i rowniez w glebszych warstwachczekaja na nie kolejni konsumenci.

Czesto pomija sie fatkt ze w srodowisku zycia, jakim sa wartstwy osadow, wszystkie kolejne ogniwa lancucha pokarmowego sa co raz miejsze . Jest to wiec odwrotnosc sytuacji jaka mamy do czynienia w przypadku lancuchow znanych z wod otwartych lub z ladu , gdzie kazde nastepne ogniwo jest wieksze od poprzedniego. Natomiast z lancuchami powstajacymi niejako na bazie osadow sprawa ma sie calkiem inaczej, gdyz tu na kazdym nastepnym poziome organizmy sa co raz mniejsze. A mimo to zarowno w dolnej aerobowej jak i gornej anaerobowej strefie osadow dzieje sie naprawde duzo. Mozna tu znalezc nie tylko organizmy zerujace na powierzchni , lecz takze zwierzeta ktorych nigdzie inidziej spotkac sie nie da.

Np wielu rzedstawicieli typu nicieni. ( Nematoda) Chodzi tu o bardzo liczna gatunkowo grupe obejmujaca zarowno roslinozercow jak i miesozercow. Nasza widza na temat ich biogenezy i biologii jest bardzo ograniczona, a co za tym idzie, nie bardzo wiemy w jaki sposob nalezaloby zaspokajac ich potrzeby w akwarium. Napewno wiadomo, ze niketore z tych zwiarzat zjadaja drobne fragmenty stalych substancji pochodzneia organicznego, takich jak odchody, glony, skupiska bakterii, ale prawdopodobnie sa wsrod niech takze takie, ktore poluja na drobne rurowki i pierwotniaki. Jak juz wspomniano podziemny swiat filtra DSB jest tez schronieniem dla licznych organizmow jednokomorkowych (Protoza) Naleza do nich miedzy innymi bardzo rychliwe orzeski (Ciliata), z ktorych czesc z wygladu przypomina plazince, a takze wyposarzone w pancerzyki osiadle otwornice (Foraminifera) Wszystkie te organizmy zywia sie bakteriami lub glonami. A te z kolei zyja dzieki temu ze okreslone organizmy podejmuja pokarm z powierzchni substratu a nastepnie deponuja go w glepszch wartswach. Plazince zamieszkuja w prawdzie wszystkie przypowierzchnieowe strefy filtra DSB, jednak najliczniejsze skupiska wystepuja w dolnej czesci strefy aerobowej, tuz ponad obszarem anareobowym. Wiele z nich zywi sie widlonogami i malymi pierscienicami, zas inne zjadaja mikroalgi. Do najwkeszych organizmow ktore w tej sterfie osadow mozna spotkac praktycznie wszedzie, naleza wieloszczety z rodziny Syllidae, osiagajace ok 25mm dlugosci. Moje obserwacje wskazuja ze zywia sie one innymi wieloszczetami i bakteriami.

REWELACYJNA EFEKTYWNOSC

Bardzo istotnyz punktu widzenia akwarystyki jest temat “ubocznego” produktu funkcjonowania swiata zwirzat w DSB. Chodzi minaowicie o komorki rozrodcze i larwy. Jesli drobne organizmy zywe wystepujace w filtrze prawidlowo sie rozwijaja, wowczas z powierzchni poziomu zloza praktycznie w sposob ciagly wydalaja sie do wody sperma , jaja i larwy. To umozliwia ich skuteczne rozmnazanie sie. Chodzi takze o to co powstaje z pozywienia, ktore dostarczamy do zbiornika jako pokarm. W tej formie jest to naprawde dokonala karma dla wszystkich zwierzat filtrujacych. W skrocie mamy tu ponownie do czynienia z taka o to sytuacja, ze pozywienie z wartstw osadow trafia do toni wodnej, gdzie jest dostepne dla naszych koralowcow i innych zwierzat.

BIologiczna funkcjinalnosc takiej wartwy osadow – zarowno w akwarium jak i naturze – jest zalezna od bogactwa i zroznicowania gatunkowego oraz liczebnosci populacji organizmow, ktore w tej warstwie zyja, a te czyniki maja z kolei bezposredni zwiazek z omowiona wczesniej kwestia rozkladu osadow o roznej granulacji. Normalnie warstwa osadow o zbllizonej wielkosci czasteczek jest idealnym miejscem do zycia dla tych organizmow, ktore wlasnie do tej wielkosci sie wyspecjalizowaly, zas dla wszystkich innych nadaje sie do zamieszkania tylko warunkowo lub nie nadaje sie wcale. Wiec jesli chce sie miec w piasku duzo roznorodnosc gatunkowa, trzeba zapewnic mozliwie szerokie spectrum rozmiarow jego czasteczek. Okreslenie “mozliwe szerokie” jest w kazdym razie dosc pojemna formula. Naukowcy specjalizujacy sie w kwestiach dotyczacych ekologi morskiego bentosu i prowadzacy badania nad osadami dziela je na nastepujace kategorie: 2-1mm, 0,5-0,25mm 0,25-0,125mm i 0,12-0,063mm. DSB w ktorym ma sie rozwijac roznorodna gatunkowo fauna drobnych zwierzat musi zawierac piasek z czasteczkami we wszystkich rozmiarach od 2mm do 0,065mm przy czym wiekszosc powinny stanowic ziarna o wielkosci rzedu 0.250-0,125mm.

Taki piasek bedzie odpowiedni dla zdecydowanej wiekszosci – jesli nie dla prawie wszystkich – potencjalnych mieszkancow.

GLONY W OSADACH

Zwierzta zyjace w powierzchniowej wartstwie naszego filtra piaskowego reprezentuja oczywiscie tylko bardzo waski wycinek zycia w osadach. W warstwie tej nie brakuje tez rozmaitych gatunkow glonow i bakterii. Wielu akwarystow morskich jest przekoanana o tym, ze glony sa czyms szkodliwym, a ich obecnnosc w akwarium stanowi problem. A przeciesz wiekszosc organizmow, ktore zyja na rafie koralowej i nie sa bakteriami to wlasnie glony. Biomasa glonow wystepujacych na rafie jest czesto od 5-10 razy wieksza od biomasy koralowcow. Poniewaz glony i koralowce pomyslenie, rozwijaja sie w takich samych warunkach, pozbycie sie tych pierwszysch bez szkody dla drugich jest praktycznie nie mozliwe. Z tego wzgeldu akwarium w miare mozliwosci trzeba w taki sposob prowadzic , aby glony przynosily jak najwiecej korzysci. Takie pozytywne odzialywanie maja z pewnosci algi zyjace w filtrze piaskowycm. Wykorzystuje one obecne tam rozpuzczone substancje odzywcze jednoczesnie bedac pozywieniem dla innych mieszkancow zamieszkujacych zloze. Podobnie ma sie rzecz z bakteriami. Rowniez one korzystaja z sybstancji odzywczych dostepnych w otoczeniu, a same staja sie pozywieniem dla organizmow filtrujacych. Zwierzezta ktore zjadaja osady, nie zywia sie ich mineralnymi skladnikami, lecz zmagazynowana w nich materia organiczna.

Zasada funkcjonowaniatago lancucha jest prosta do zdefiniowania. Rozpuszczone substancje odzywcze sa wykorzystywane przez glony i bakterie jako pokarm, a w efekcie wpsomagaja ich rozmnazanie, czyli przyczyniaja sie do zwiekszenia ilosci tych organizmow. Czesc tych sybstancji opuszcza system w postaci gazowej. Glony i bakterie zjadane sa przez drobniejsze zwierzeta, w efekcie czego kolejna czesc niegdys rozpuszczonych substancji odzywczych uchodzi z system jako gaz. Pewna ilosc przyjetego pozywienia staje sie elementem skladowym organizmow zjadajacych pozywienie, a jeszcze inna czesc zostaje wydalona w formie uryny. Kiedy kawalek pozywienia opada na dno naszego akarium ( albo morza), z reguly zawiera on wystarczajaca ilosc energii (w postaci weglowodanow i cukrow), aby pieciokrotnie lub nawet szesciokrotnie przejsc prez cykl detytrusozercow. W kazdym z tych cyklow material wyjsciowy jest pozbawiany kolejnych dawek substancji bedacych zrodlem energii tak ze w koncu pozostaja z niego juz prawie wylacznie skladniki nierozpuszczalne lub substancje, ktore nie sa zwiazane w zywej materii. Takie przebiegajace w sposob ciagly cykle wykorzystania materii moga prowadzic do usuwania z systemu zaskakujaco duzych ilosci sybstancji odzywczych. Ale krytycznym punktem jest przy tym zawsze moment przechodzenia materi z jednego do drugiego stadium. Raz moga to byc przemiany jakim zostaja poddane zjadane organizmy, a kiedy indziej moze dochodzic o przeksztalcanie substancji odzywczych w czesc skladowa organizmu. W kazdym przypadku mamy do czynienia ze zuzyciem energii i uwolnieniem pewnej czesci materii w postaci gazowej. Kluczem do sukcesu w takiej piaskowej biocenozie jest ruch wody pomiedzy ziarnami piasku. Juz wczesniej wspomniano, ze przeplyw wody ponad osadami nie jest w stanie doprowadzic do zaistnienia transportu wody pomiedzy poszczegolnymi czasteczkami. Istnieje jednak spsob by generowac powolny ruchwody w obrebie osadow. Przyczyniaja sie do tego organizmy przemieszczajace sie w gornej 25mm warstwie, przedewszystkim poryszajce sie w pionie (np Phyllochaetopterus.) ale takze wszystkie inne. Oczywiscie pula wody jaka jest w stanie poryszuc pojedynczy organizm jest minimalna, jednak sumaryczna jej ilosc, transportowana lacznie przez wszytskie organizmy, bedzie zaskakujaco duza. Mowimy tu bowiem o wodzie , ktora jest w ten sposob transportowana nie tylko do osadow, lecz takze przez cala jej glebokosc. Poza tym kazde male zwierzatko powoduje przemieszczenie ( tak przynajmniej szacuja fachowcy) 100mm3 piasku dziennie. Byc moze nie brzmi to zbyt dumnie, jesli jednak ten rezultat pomnozyc przez liczbe takich malych zwierzatek, wowczas przyjdzie juz stwierdzic, ze wlasciwie nieustanne “gruntownej orce” jest poddawana praktycznie cala wartswa DSB.

Po pobraniu i przebadaniu probek piasku z mojego 200litrowego zbiornika lagunowego (o powierzchni podloza 30x90cm ) szacuje liczbe zyjacych w nim drobnych zwierzat na okolo 90 do 150tysiecy. W przeliczeniu daje to jakies 300-450 tysiecy na metr kwadratowy, a wiec wartosc, w duzym stopniu pokrywa sie z tymi uzyskanymi w efekcie badan prowadzonych na naturalnych systemach piaskowych i szlamowych. Prawda jest jednak takze i to , ze ruch koncentruje sie raczej w gornych wartstwach, zas w glebszych strefach ze wzgedu na ich biologiczna funkcje panuje (jesli pominac powolny przeplyw wody) niemal niczym nie zmacony spokoj.

Ogolnie oznacza to ze w DSB akwarium rafowego jestesmy w stanie uzyskac populacje dorbnych organizmow skladem i liczebnoscia bardzo zblizona do populacji wystepujacej w naturze, a co za tym idzie, caly zbiornik moze funkcjonowac niemal jak naturalny system. Materia organiczna jest tu wprowadzana do lancuchow pokarmowych tyle razy, ze calkeim spora jej czesc zostaje ostatecznie wylaczona z systemu akwarium. To, co z tej materii pozostaje w zbiorniku, jest poddawane obrobce rowniez wdlug wzorcow zaczerpnietych z natury. W dordze wymiany gazowej do atmosfery trafia stosunkow niewielka ilosc substancji w postaci gazu. Czesc rozpuszconych materioalow gromadzi sie w wodzie i musi byc usuwana w procesie odpienainia. Inne substancje – w tym takze toksyczne- gromadza sie w organizmach zwierzat lub sa mineralizowane przez bakterie. Dzieki aktywnosci tzw robakow (pierscienic, niecieni, plazincow) w gornej wartswie osadow woda przemieszcza sie powoli przez glebsza, anoksyczna strefe, a tam za sprawa bakterii oraz dzieki wlasciwosciom chemicznym samej wody mozliwe jest wytracanie i deponowanie wielu toksycznych zwiazkow takie jak siarczki i wodorotlenek zelaza. Dopoki jednak nie trafia do wody w stezonej formie, dopoty nie stanowia zagrozenia.

PODSUMOWANIE

Urzadzajac grubowarstwowy filtr piaskowy i zasiedlajac go rozmaitymi potrzebnymi organizmami, akwarysta moze zadbac o to, by zagospodarowana zostala nadwyzka sybstancji odzywczych pojawiajaca sie w zbiorniku na wskutek karmienia zwierzat. W takim filtrze przebiega rowniez process powolnego oczysczania i detoksykacji wody akwariowej. Poza tym mozna powiedziec, ze organizmy zamieszkujace zloze filtra troszcza sie o sybstancje odzywcze dla koralowcow i innych filtratorow:

Po pierwsze na powrot udostepniajac im te substancje – poprzez swoista obrobke wody przeplywajacej przez piasek i wprowadzanie do toni material bakteryjenego posiadajacego okreslona wartosc odzywcza, a po drugie bedac niejako bezposrednim ich zrodlem – poprzez produkcje gamet i larw.

Na górę

Edytowane 15 Listopada 2016 przez marine (wyświetl historię edycji)

Jolancia · 23 Maja 2015

No witam ! Akwarium odpaliłem przed weekendem majowym. Narazie dojrzewa aczkolwiek glony juz rosna od dwoch tygodni.

Swoja droga to szybko sie rozrastaja. Narazie w refugium caulerpa taxifolia , w głownym rowniez posadzilem, sie rozrosła szybko, oraz caulerpa racemosa na malutkiej skalce poki co rosnie sobie w glownym bo lepsze swiatło potem przerzuce do refuga. Refugium mam podzielone na 3 komory , w pierwszej i drugiej narazie nic nie ma nieliczac malutkiej szczepki glona , a w ostatniej 3 cm piachu oraz duzooooo glonow ktore sie rozrosły. W planach mam prowadzenie zbiornika na podstawie własnie tego filtru w glownej mierze , oraz bede wspomagał system bakteriami Niedługo wrzuce ciekawe glony ktore zakupilem od Artura z forum , serdecznie polecam goscia ciekawe gloniska ma oraz wiedze na ten temat ogromna.

etc. moze jakies sugestkie co moglbym rozbic w 1 i 2 komorze ?

marine · 23 Maja 2015

Super ja osobiscie usypal bym troszke DSB, Calosc wyglada fajnie, jedynie uwazaj na glony w glownym

co by nie zapanowaly nad zbiornikiem

Dodam tez moje DSB video ponizej link do projektu.

Edytowane 23 Maja 2015 przez marine (wyświetl historię edycji)

zielony mintaj · 23 Maja 2015

Piotr, czym świecisz na proliferą? U mnie jakieś takie słabowite rosną a Twoje eleganckie

marine · 23 Maja 2015

30w led zimny ale nie do konca jestem pewien czy nie za mocno

Edytowane 23 Maja 2015 przez marine (wyświetl historię edycji)

Jolancia · 23 Maja 2015

Piotrze doskonała decyzja z tym halogenikiem tez mam zamiar dołozyc do siebie A te gloniki w glownym to taki prezent przywitalny dla hepcia i zoltka

A odnosnie dsb, to idzie to zrobic w takich małych komorach ? Wsumie cały refug ma 70 x 55 cm , pierwsza i druga długa na 20 cm ostatnia na 30 cm.

edit. U siebie w dbs masz duzo fajnego zycia np. rorowek czy one spełniaja jakas role czy to moze pokarm dla chełmona lub cos w tym stylu.

Edytowane 23 Maja 2015 przez Jolancia (wyświetl historię edycji)

marine · 23 Maja 2015

To jest moj poprzedni zestaw maly sump komora 20x20 cm

naprawde od kiedy zasypalem ta komore skonczyly sie wszystkie moje problemy

przy likwidacji zbiornika tam byly kilogramy zycia

Edytowane 23 Maja 2015 przez marine (wyświetl historię edycji)

Tigr123 · 23 Maja 2015

A może ktoś ma w szczepkarium DSB?

marine · 23 Maja 2015

jedyny problem to turbiny i swiatlo

Jesli mialoby byc wystarczajace dla korali to trzeba dobrze swiecic a dmuchanie nie jest wskazane.

Edytowane 15 Listopada 2016 przez marine (wyświetl historię edycji)

jarkens · 23 Maja 2015

A ktos zakladal DSB na piasku kwarcowym?

marine · 24 Maja 2015

Czytalem kiedys ze nie jest dobry, ale czy to jest potwierdzone zbiornikiem ???

Grzegorz Dyzma · 24 Maja 2015

Moze byc kwarcowy piasek, wazne zeby byl bez zanieczyszczen i nie mial ostrych krawedzi co latw sprawdzic pod szklem powiekszjacym lub mikroskopem.

Co do szczepkarium a w szczegolnosci z SPS to ciezko utrzymac. Raz to rozbierzne wymagania oswiteniowe glonow i korali. Po drugie glony rosna bardzo szybko i zagusza szczczepki. Trzeci powod co cyrkulacja. SPS wymagaja bardzo duzej a to nie utrzma piasku DSB na miejscu.

Pomysl przerabialem i braklo mi cierpliwosci. Co dzien jakis problem.

jarkens · 24 Maja 2015

No i wypowiedzial sie moj autorytet w temacie DSB i naturalnego prowadzenia akwa. Jak juz jestesmy przy tym kwarcu to tez potrzebna warstwowa granulacja? Tzn ze na spodzie grubszy pozniej sredni i mialki?

No i z ciekawosci zapytam dla czego nie moze miec ostrych krawedzi?

Grzegorz Dyzma · 24 Maja 2015

Prosze bez tytulow

Piach nie moze miec ostrych krawedzi z tych samych powodow dla ktorych basen z plastikowimi pileczkami dla dzieci nie wypelnia sie potluczonym szklem. Dacie nura w czym takim skonczyly by sie rzeznia. PO drugie bardzo duzo detrytusorzercow pochlaniajac detrytus trawi tez "lukier bakteryjny" ktorym obrasta piasek. Np slimaki Cerith czy ogorki morskie,

Co granulacji piasku to jezli nie robimy plenum to nie robimy zadnych warstw. Najdroniejszy i tyle. Na allegro jest wybor od zatrzesienia.

Wojtek66 · 24 Maja 2015

U mnie dopiero startuje zbiornik. jest odpieniacz, są kulki Aquaela 1600 i "wałki" 1200 (ceramika), jest trochę glonów od Erniego i jest miejsce na refugium i DSB w środkowej komorze. Temat filtracji naturalnej mnie "kręci" bo dotychczasowy maleńki zbiornik mam bez odpieniacza. A tam maleńkie refugium z glonami. Ścianka pierwszej komory obrośnięta jest bakteriami i glonami i musze ja co jakiś czas czyścic bo robi sie głośno kiedy woda spływa w dół (tutaj też ewakuuję N z akwarium). Jest ok 5 cm różnicy w poziomie wody. Na zdjęciach najpierw widok na komory, potem już z glonami. Zdjęcie pierwsze widok sumpa pod 450l.

Tigr123 · 24 Maja 2015

A jak by było w szczepkarium samo DSB bez glonów?

Grzegorz Dyzma · 24 Maja 2015

Bez glonow bedziesz mial ograniczona funkcje DSB. Denitryfikacja bedzie zachodzic, ale nie majac zielska bedzie PO4. Tak samo jak i nie bedziesz mial rozwinietej populacji zwierzat ktora jest niezbedna do prawidlowej pracy DSB jak i calego refugium.

amsam · 24 Maja 2015

ile czasu świecić dla glonów, i czy można nocą gdy nie święcę w głównym zbiorniku? Prośba o uściślenie tematu.

marine · 24 Maja 2015

Mysle ze zalecane jest swiecenie noca na przemian z glownym zbiornikiem

Dzieki temu Ph mamy stabilniejsze brak spadkow nocnych

Ja swiece 12 h 30w ledem

Edytowane 24 Maja 2015 przez marine (wyświetl historię edycji)

marine · 25 Maja 2015

Dzis pomierzylem dokladnie temperature w plenum i wyglada to tak.

Jesli utrzymuje temperature wody zbiornika 25 st to w plenum jest tylko 22 st

Co wydaje sie byc za niska temperatura , Grzes sugerowal o stopien dwa wyzsza od glownego zbiornika

Jesli wyzsza temperatura koniecznie grzalka z termostatem w piasek

Termostat musimy zastosowac zewnetrzny,

Pozwoli nam to kontrolowac temperature w dsb czy plenum .

Wazne czujnik termostatu powinnien znajdowac sie jak najdalej od grzalki,

Coby nie zawyzal temperatury . Chyba ze zainstalujemy termometr ktory pokaze realna temperature wody

Sama grzalka posiadala juz termostat ktory ustawilem na 28 st w razie W nadal jest to do przyjecia

Dzis zrobie jeszcze testy wody z plenum wieczorem wyniki

Zapach wody szambo

Kh 10.2

Ca 330

Mg 960

Ph 7.2

No3 00

Po4 00

Zasolenie 1027

Temp 26.5 st

Edytowane 26 Maja 2015 przez marine (wyświetl historię edycji)

Robert-reef · 1 Czerwca 2015

Witam

Chciał bym się dowiedzieć jak prawidłowo zrobić plenum pod filtrem dsb. Najbardziej interesuje mnie kwestia nie dopuszczenia światła do wody w plenum. Jak to zrobić? czy obsypać boki wokół rurek piaskiem, czy może same rurki wystarczą. A może to czy światło dociera do wody w plenum czy nie nie jest strategiczne dla prawidłowego działania tej warstwy.

Mama zrobione takie rusztowanie z rurek, które jest o około 8 centymetrów mniejsze niż wewnętrzne wymiary akwarium z DSB czy zostawić te rurki, na nie pójdzie kratka rastrowa i moskitiera z włókna szklanego

Rurki oczywiście będę nawiercał ale zastanawiam się czy nie wywalić tej środkowej rury dla lepszego przepływu wody i nie zostawić tylko takiej jakby ramki z rurek.

Kolejna sprawa to czy dawać jakieś warstwy granulacji piasku w dsb, szczególnie pierwszą warstwę za plenum czy nie dać piasku z grubszą frakcją bo czytałem że siatka z drobnymi oczkami może się zamulić jak będzie zbyt drobny piach.

marine · 1 Czerwca 2015

Rurke spokojnie mozesz zostawic

Grubsza granulacja podsyp zeby piasek nie zasypal plenum, zwlaszcza boki przy szybie zabezpiecz.

W moim watku masz jak ja to zrobilem. http://nano-reef.pl/topic/72254-marine-sps-tank-216120/

Doplywem swiatla nie przejmuj sie zawsze mozesz ograniczyc z zewnatrz.

Koniecznie zabezpiecz rurke do sciagania wody z plenum, tak zeby sie nie wysunela po zasypaniu.

Edytowane 1 Czerwca 2015 przez marine (wyświetl historię edycji)

Robert-reef · 2 Czerwca 2015

A ta grubsza granulacja to mnie więcej jaka? Zdaje się że widziałem nawet coś w rodzaju grysu koralowego jako najniższa warstwa.

Robert-reef · 15 Czerwca 2015

A może ktoś napisać jak mogę bezpiecznie pobrać szczepkę piasku z działającego dsb aby nie naruszyć tego działającego.

marine · 16 Czerwca 2015

A ta grubsza granulacja to mnie więcej jaka? Zdaje się że widziałem nawet coś w rodzaju grysu koralowego jako najniższa warstwa.

Ta mniejsza granulacja to taka ktora nie przeleci przez siatke ktora zastosujesz

Jaka zastosujesz niewiem grys koralowy ja uzylem czy jest dobry i sie sprawdzi niewiem ale powiem ci za 5 lat

W moim opisie zalaczalem linki do piasku

Pobieranie z DSB zycia z grornej warstwy jest bezpieczne staraj sie tylko nie kopac jak na plazy

Piaskownica i Glony czyli Dsb Refugium AS, Plenum i inne

Rekomendowane odpowiedzi

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Udostępnij tę odpowiedź

Odnośnik do odpowiedzi

Udostępnij na innych stronach

Dołącz do dyskusji

Ostatnio przeglądający 0 użytkowników

Powiadomienie o plikach cookie